منابعي براي روان شناسي در قرآن معرفي كنيد؟
پاسخ:
قرآن كريم كتابي است كه براي هدايت انسان از جانب خداوند متعال نازل شده است.
اين مجموعۀانسان ساز حاوي بياناتي با موضوع «انسان و تربيت» است كه مي توان آن آيات را در بردارندۀموضوعي از موضوعات روان شناسي دانست.
در مورد آيات روان شناسي بايد گفت: به علت گستردگي موضوع روان شناسي، شمارش آيات در اين مورد سخت و دشوار است. ولي برخي با طرح موضوعات مختلف روان شناسي، تعداد آيات مربوط به آن را حدود هفتصد آيه [1] بر شمرده اند. البته اين رقم و موضوعات ذيل آيات آن، جاي تأمَل دارد براي آشنايي با آيات روان شناسي در قرآن لازم است به تعدادي از مهمترين آيات با ذكر موضوع اشاره نمائيم:
1- ارزيابي شخصيت براساس روان شناسي:
در داستان حضرت سليمان (ع) مي خوانيم:
«وَإِنِّي مُرْسِلَهٌ إِلَيهِم بِهَدِيهٍ فَنَاظِرَهٌ بِمَ يرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ فَلَمَّا جَاءَ سُلَيمَانَ قَالَ أَتُمِدُّونَنِ بِمَالٍ فَمَا آتَاني اللَّهُ خَيرٌ مِمَّا آتَاكمْ بَلْ أَنتُم بِهَدِيتِكمْ تَفْرَحُونَ» [2]
«و در واقع من هديه اي به سوي آنان مي فرستم، پس بنگرم كه فرستادگان با چه چيزي باز مي گردند. و هنگامي كه (فرستاده ملكه) نزد سليمان آمد، (سليمان) گفت: آيا [مرا] با مال امداد مي رسانيد؟! پس آنچه خدا [به من ] داده، بهتر است از آنچه به شما داده است؛ بلكه شما فقط به هديه خود شادمان مي شويد. »
2- شخصيت:
در سورۀاسراء آيۀ84 مي فرمايد:
«قُلْ كلٌّ يعْمَلُ عَلَي شَاكلَتِهِ فَرَبُّكمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدَي سَبِيلًا»
بگو: «همه بر طبق (روش و خُلق و خوي) خويش عمل مي كنند؛ و پروردگارتان داناتر است، به كسي كه او ره يافته تر است. »
توضيح: «شاكله» از ماده «شكل» به معناي «مهار كردن حيوان» است. [3]به خود مهار «شكال» گفته مي شود و از آنجا كه روحيات و سجايا و عادت هاي هر انساني او را به رويه اي خاص مقيد مي كند به آن «شاكله» گويند. [4]
3- واكنش هاي رواني، افشاگر راز درون:
خداوند متعال در اين باره مي فرمايد:
«وَإِذا مَا أُنزِلَتْ سُورَهٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلَي بَعْضٍ هَلْ يرَاكم مِنْ أَحَدٍ ثُمَّ انصَرَفُوا صَرَفَ اللّهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَايفْقَهُونَ» [5]
«و هنگامي كه سوره اي فرو فرستاده شود، برخي آن (منافق) ان به برخي (ديگر) نگاه مي كنند (در حالي كه مي گويند: ) آيا هيچ كس شما را مي بيند؟ سپس منصرف مي شوند (و بيرون مي روند)؛ خدا دل هايشان را (از رحمت) منصرف ساخته؛ بخاطر آنكه آنان گروهي هستند كه فهم عميق نمي كنند. »
آيه بيانگر آن است كه عكس العمل منافقان به هنگام نزول قرآن، حاكي از احساس خطر آن ها بوده است. به عبارت ديگر با نزول قرآن، واكنش هاي غيرارادي همراه با ترس كه از نفاق آن ها نشأت گرفته بود از آنها بروز كرد. اين واكنش ها بيانگر درون ملتهب و نگران منافقان بود. [6]
4- تقسيم شخصيت براساس عقيده:
از جمله مباحث روان شناسي، روان شناسي شخصيت است كه مي توان آن را براساس معيارها با موضوعات مختلف تقسيم كرد.
در قرآن كريم با توجه به اهميت موضوع شخصيت؛ آن را به سه دسته «مؤمن»، «كافر» و «منافق» تقسيم و در موقعيت هاي گوناگون، ويژگي هاي هركدام را به خوبي بيان كرده است. اين تقسيم در اول سورۀبقره آيات اول تا بيستم آمده است.
5- روان شناسي رنگ ها:
از جمله مباحث روان شناسي كه در سال هاي اخير به آن توجه بيشتري شده، روان شناسي رنگ ها است. اين موضوع در آياتي از قرآن مطرح شده، مانند آيه ي:
«قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّك يبَينْ لَنَا مَا لَوْنُهَا قَالَ إِنَّهُ يقُولُ إِنَّهَا بَقَرَهٌ صَفْرَاءُ فَاقِعٌ لَوْنُهَا تَسُرُّ النَّاظِرِينَ»[7]
گفتند: «براي ما از پروردگارت بخواه تا براي ما روشن بيان كند كه رنگ آن (گاو) چگونه است؟» (موسي) گفت كه او مي گويد: «در حقيقت آن گاوي زرد است كه رنگش يكدست است، كه بينندگان را شاد سازد. »
در اين آيه سخن از گاو زرد رنگي است كه هر بيننده اي، با ديدن آن شادي دروني پيدا مي كند.
كلمه «تسرّ» به معناي خوشحالي حقيقي و دروني مي باشد. [8] چرا كه از ماده «سرّ» به معناي «پنهان» گرفته شده است. اين شادي ممكن است آشكار نشود. از اين رو از ماده «فرح» استفاده نكرده است. ذكر اين نكته لازم است كه نقيض «سر»، «حزن» است و نقيض «فرح»، «غم» و اندوه است.
از طرفي با بررسي هاي انجام گرفته «رنگ زرد» باعث آرامش و سرور باطني انسان مي شود و در خوابگاه هاي روان درماني، از رنگ زرد براي لباس هاي بيماران استفاده مي شود.
پي نوشت:
[1] اين عدد با توجه به شمارش آيات ارائه شده د ركتاب «قرآن و روان شناسي» نوشته دكتر «محمد عثمان نجاتي» مي باشد.
[2] نمل/ 35 و 36
[3] مصباح المنير، فيومي، ص 321، نشر دارالهجره، 1405 ه-
[4] تفسير نمونه، ج 12، ص 247، نشر دارالكتب الاسلاميه، چاپ 14، سال 1376-
[5] توبه/ 127
[6] تفسير نمونه، ج 8، ص 204-
[7] بقره/ 69
[8] معجم الفروق اللغويه، ابي هلال عسكري و سيد نور الدين جزايري، ص 277، نشر موسسه نشر اسلامي، سال 1412-